کاغذ در نسخه های خطی ایرانی - اسلامی

ایرانیان و مسلمانان،  پس از شناخت کاغذ  و تولید آن، به­سرعت کاغذ  را جایگزین انواع دیگر ورق (پاپیروس و پوست) کردند و بدین جهت­، از قرن دوم تا چهارم ق. ساخت انواع کاغذ در مناطق و شهرهای مختلف ایران رایج گردید و پس از آن؛ تأسیس کارگاه­های ساخت کاغذ، به سرعت، به دیگر کشورهای اسلامی انتقال یافت. با توجه به تنوع کاغذ های به کاررفته در نسخه های خطی ایرانی و اسلامی، و با توجه به اینکه عنصر کاغذ، در نسحه های خطی، به منزله تعیین بخشی از هویت و پیشینه تاریخی آن نسخه  است، فهرستنگاران نسخه های خطی، به ویژه ایرانیان، تلاش کرده اند تا در فهرست های خود نوع کاغذ مورد استفاده را - اگرچه به صورت حدس و گمان- تعیین نمایند. با توجه به اینکه در میان استادان فهرستنگار نسخ خطی هیچ گونه بررسی تحلیلی، همراه با تعیین ضوابط و معیارهای مشخص  مکتوب در تعیین  انواع کاغذهای معرفی شده در فهرست ها بر جای نمانده است، مشکل ترین بخش از مباحث نسخه شناسی در میان فهرستنگاران تحلیل عنصر کاغذ در نسخه های خطی و اسناد قدیمی است. برای جبران این نقیصه و پیشگیری از حذف این عامل مهم و دقیق نسخه شناسی در فهرست ها، در این مقاله، پس از بررسی کاغذهایی که در نسخه پردازی و کتاب آرایی میان مسلمانان و ایرانیان- هرکدام با هویتی مستقل- مورد استفاده قرار می گرفت، چند نوع کاغذ رایج و شناخته شده در میان فهرستنگاران، همراه با ویژگی ها و دوره تقریبی کاربرد آنها و ذکر نمونه هایی مستنداز نسخه های خطی با آن نوع کاغذ (به عنوان معیار بازشناسی ویژگی های آن نوع خاص)، مورد تحقیق و بررسی تحلیلی قرار گرفته است.